De eerste reizen
OSO 15
In 1938 is het op 16-jarige leeftijd dan eindelijk zover, Jaap gaat varen! Na zo’n 2 jaar als fietsjongen voor de kruidenierswinkel van zijn moeder gewerkt te hebben komt er in september 1938 een einde aan dat dienstverband. Voor Jaap geen rondjes meer op zijn fiets voorzien van een grote Van-Nelle-kist. Eindelijk de wijde wereld in. Zijn eerste bestemmingen zullen nog niet zo spectaculair zijn geweest als die hij ongetwijfeld gehoord heeft van de vele zeebonken waarbij hij de afgelopen jaren kruidenierswaren heeft bezorgd.
Zijn eerste jaar op een schip brengt hem namelijk op de rijnaak OSO 15. Helaas is van deze periode weinig te vinden behalve een foto waarop hij samen met zijn zus waarschijnlijk ergens langs de Rijn in Duitsland poseert. Vrolijk lachend in een wereld al vol met dreiging maar dan nog niet wetende welk gevaar er op het water op de loer ligt. Alsof hoge golven en zware stormen nog niet bedreigend genoeg zijn voor de scheepvaart worden er in de komende jaren nog vele bedreigingen toegevoegd aan het werk in de vorm van vijandelijke jagers, bommenwerpers en duikboten.
Van de vier zeeschepen waarop Jaap net voor en tijdens de oorlog aanmonstert zullen er 3 tot zinken worden gebracht. Het schip dat zelf niet zinkt, brengt bij een aanvaring een Canadees marineschip genaamd de HCMS Windflower (K155) tot zinken waarbij alle bemanning omkomt. In dit hoofdstuk is er dan ook een slachtofferlijst opgenomen van de diverse schepen. 38 Namen in totaal waarvan er velen Jaaps directe collega geweest zullen zijn toen hij aan boord was, dit is overigens nog zonder de 23 slachtoffers op de Windflower. De zee zal gedurende de oorlog voor velen een zeer vijandelijke omgeving blijken te zijn die hen het leven zal kosten. Je zult echter in onderstaande tekst lezen dat de zeegoden Jaap meer dan eens goed gezind waren.
Het engeltje op zijn schouders zal hij overigens door de oorlog met zich blijven meedragen. Dat Jaap de oorlog overleeft, heeft zeer zeker niet alleen met geluk te maken maar ook zeker met zijn zware training, doorzettingsvermogen en de gave om de juiste beslissingen op het juiste moment te nemen. In de komende hoofdstukken aandacht voor hem , de schepen waarop hij aanmonsterde en de gevaren op zee. Het is een wereld waar ik een stuk minder van weet dan andere hoofdstukken en het is mijn inziens nog steeds een onderbelicht stuk historie. Ik moedig dan ook iedere lezer aan die meer informatie heeft over deze schepen en/of over Jaap dit te delen zodat dit stuk historie nog beter uit de verf komt.
S.S. Maas
Volgens zijn staat van dienst houdt Jaap het na een jaar op de Rijn voor gezien in verband met een te laag salaris en monstert hij in augustus 1939 aan op de S.S. Maas met een tonnage van 1966 ton. Het schip vaart voor de N.V. Houtvaart (Vinke & Co) en staat onder bevel van kapitein Hendrik Kuijper. De functie van Jaap op dit schip wordt messroombediende, een functie die vaak werd toebedeeld aan minderjarige bemanningsleden op de koopvaardij. Op de door Jaap genomen foto’s is al goed te zien dat de oorlog op zee zijn intreden heeft gedaan ook al is Nederland op dat moment nog neutraal. In grote letters prijkt de naam van het schip en het land van herkomst op de zijkant. In grote witte letters geschilderd om aan Duitse onderzeeërs duidelijk te maken met welk schip en land zij te maken hebben. Jaap kan dan nog niet weten dat het schip waarop hij zijn eerste zeemijlen maakt nog geen jaar later getorpedeerd zal worden. Op het moment dat Jaap zijn carrière op zee start staat de wereld onder hoogspanning en niet veel later zal onder andere Groot- Brittannië op 3 september 1939 de oorlog verklaren aan Nazi-Duitsland nadat deze 2 dagen eerder Polen zijn binnengevallen. Jaap is dan slechts enkele dagen tot een week op zee wanneer de dynamiek en dreiging voor de koopvaardij totaal veranderd. Na de oorlogsverklaring worden de Nederlandse schepen dus snel voorzien van duidelijke markeringen en soms zelfs van opvallende kleuren om duidelijk te maken aan de Duitse onderzeeërs, U-boot (afkorting voor Unterseeboot) genaamd dat het hier een neutraal schip betreft. Of Jaap veel met deze dreigingen bezig is geweest komt uit zijn archief niet naar voren. Het is goed voor te stellen dat hij vooral genoot van de vele nieuwe indrukken die zijn hang naar avontuur optimaal voedde getuige de door hem gemaakte foto’s met bijbehorende onderschriften.
Voor een 17-jarige jongen zal het zeker indrukwekkend geweest zijn, nieuwe geuren, geen land in zicht, misschien wel dagenlang zeeziek en jezelf staande houden tussen ruige vaak veel oudere en meer ervaren kerels waar er geen plek is voor fouten of lanterfanten. Het is allemaal in een tijd dat reizen niet voor iedereen weggelegd is en velen niet verder kwamen dan het volgende dorp, bijzonder om een ruig en ongepolijst land zoals IJsland aan te doen. Dit was namelijk voor de S.S. Maas een van de bestemmingen naast de vele Scandinavische havens die het schip aandeed die Jaap ook zou zien in de maanden die hij aan boord van dit schip was.
Jaap verlaat in november 1939 dit schip alweer en monstert aan op de S.S. Maasburg. Het schip de S.S. Maas maakt geen vijandige incidenten mee tijdens Jaap zijn verblijf, het blijkt echter voor andere neutrale Nederlandse schepen niet vanzelfsprekend in deze tijd. Neutraal zijn op zee blijkt namelijk een relatief begrip en zeker geen garantie om in leven te blijven. In de periode dat Jaap start op zee wordt bijvoorbeeld het Nederlandse schip de S.S. Sliedrecht op 16 november 1939 tot stoppen gedwongen door de Duitse onderzeeër U-28 onder bevel van kapitein- luitenant Gunther Kuhnke. Het schip onderweg van Iran naar Noorwegen werd eerder al gestopt in Gibraltar door de Britten die het schip daarop sommeerde om een omweg via Groot-Brittannië te maken. Deze omleiding werd waarschijnlijk verdacht gevonden door de bemanning van de U-boot waarop deze besloot om het schip te torpederen.
De eerste stuurman van de S.S. Sliedrecht die samen met 4 bemanningsleden in een roeiboot langszij de U-28 lag werd gesommeerd terug te roeien naar hun schip om de overige bemanningsleden te waarschuwen het schip te verlaten. Hiervoor kregen zij een half uur tijd daar het 25 minuten duurde om terug te roeien moest de rest van de bemanning in 5 minuten het schip verlaten. Hierna vuurde de U-28 zijn torpedo af en kelderde de S.S. Sliedrecht. In het donker verloren beide reddingsboten elkaar uit het zicht, alleen de roeiboot met 5 bemanningsleden werd uiteindelijk gered, de andere 26 bemanningsleden zijn tot op de dag van vandaag vermist. Het is 11 september 1940 wanneer de U-28 een ander Nederlands schip in het vizier krijgt, Nederland is inmiddels al maanden bezet door de Duitsers en de Nederlandse schepen die konden ontkomen varen nu in dienst van de Britse Merchant Navy. Het schip die de U-28 in het vizier heeft gekregen? Dat is de S.S. Maas, het eerst zeeschip waar Jaap op heeft gediend.
De S.S. Maas krijgt geen tijd om te ontruimen en wordt midden in de nacht vol geraakt door de eerste torpedo. De tweede stuurman slaat alarm maar 30 seconden later slaat de 2e torpedo in, nog geen minuut later is de S.S. Maas in de diepte verdwenen. Alleen de tweede stuurman en de roerganger overleven, 20 mannen komen hierbij om. Veel van de bemanningsleden zal Jaap gekend hebben daarom zullen wij hen ook eren op de website middels de slachtofferlijst.

S.S. Maasburg
Na Jaaps eerste reizen richting Scandinavië is het nu tijd voor de eerste grote Atlantische oversteek. De reis gaat naar de Verenigde Staten. Bestemming in de Verenigde Staten? Baltimore! Onderweg doet het schip varend voor de Halcyon lijn en onder bevel van kapitein Jacob Rikkert Wijdeman ook nog New York aan. Volgens het logboek blijft het schip 7 dagen in Baltimore, hier zal Jaap dus zijn allereerste indrukken van het land met de onbegrensde mogelijkheden hebben gekregen. Om Baltimore te bereiken vaar je vele zeemijlen over Chesapeake Bay die je langs het episch centrum van de wereldmacht voert, Washington D.C. Ongetwijfeld worden op het moment van passeren de gebeurtenissen in de wereld en de start van de tweede wereldoorlog met argusogen gevolgd. Op dat moment nog vanuit een neutrale status net als Jaaps geboorteland Nederland. Het blijft voor Jaap op dit schip bij één reis voordat hij aanmonstert op de al veel online besproken en bekende S.S. Towa. Voor Jaap zijn er op dit schip dus weinig bijzonderheden behalve een levenslange herinnering aan de eerste reis richting de Verenigde Staten. Het verhaal over de S.S. Maasburg zou dus kort kunnen zijn, echter blijkt dat dit schip met een aantal historische gebeurtenissen in de tweede wereldoorlog geschiedenis verbonden blijkt te zijn.
Niet in de laatste plaats Ridder Militaire Willemsorde Willem Horsman. Willem was namelijk zo’n 10 jaar voordat Jaap aanmonsterde op de S.S. Maasburg bemanningslid. Kapitein Willem Horsman is misschien wel verantwoordelijk voor een van de spectaculairste uitschakelingen van een Japans oorlogsschip. Na zijn tijd op de S.S. Maasburg vond Willem het tijd om te vertrekken richting Nederland-Indië om daar snel carrière te maken in de scheepsvaart. Op 33 jarige leeftijd wordt hij op 31 oktober 1942 na 3 maanden verlof in Australië al kapitein op de M.S. Odina, slechts 11 dagen na zijn promotie sneuvelt hij staand op de brug tijdens een vuurgevecht met de Japanse kruisers Aikoku Maru en de Hokoku Maru. De Odina wordt begeleidt door de Bengal welke op 11 november het vuur opent op beide kruisers met als doel de Odina te laten ontsnappen.
Kapitien Willem Horsman besluit anders omdat hij over beter geschut beschikt. Een voltreffer op het torpedogeschut van de Hokoku Maru zorgt voor een explosie en kapitein Imazato geeft opdracht om het schip te verlaten. Kapitein Horsman overleeft het gevecht niet en krijgt een zeemansgraf. Prins Bernhard reikt op 8 november 1948 een zeldzame onderscheiding uit aan het motorschip Odina de Koninklijke Vermelding bij Dagorder. Kapitein Willem Horsman wordt postuum onderscheiden met de Militaire Willems-Orde.
En hoe verging het de S.S. Maasburg? In mei 1940 kan het schip niet op tijd wegkomen uit Nederland en wordt geconfisqueerd door de bezetter. De S.S. Maasburg wordt toegevoegd aan de invasievloot ten behoeve van Operatie Seelowe. Dit was een plan van Hitler om middels een amfibische operatie Groot-Brittannië te veroveren. Het plan werd uiteindelijk niet uitgevoerd vanwege de verloren luchtoorlog genaamd de Slag om Engeland. Vele schepen waren inmiddels al verzameld en vaak omgebouwd om aan deze operatie deel te nemen, een van de havens die vol lag inclusief het aansluitende kanaal richting Middelburg was Vlissingen. De stad waar Jaap vele jaren later als bevrijder hard zou moeten vechten. Of de S.S. Maasburg hier ook lag is echter niet bekend. Wat wel bekend is hoe het schip uiteindelijk verloren ging. Op 1 maart 1944 vaart het schip op een mijn en maakt water. Spoedig worden ze te hulp geschoten door de reddingbrigade en diverse sleepboten. Zij slagen erin om de complete bemanning ongeschonden van boord te halen. Onderwijl wordt het schip door Britse jagers beschoten en krijgt de finale klap toebedeeld. Het schip zinkt ten Noorden van Kijkduin. Vele jaren na de oorlog maakt het schip nog een slachtoffer, een viskotter die probeert om schroot van de S.S. Maasburg te verzamelen zinkt tijdens deze poging naast het wrak. Tegenwoordig is het schip een geliefde plek voor duikers.